عید قربان؛بازگشت انسان به مقام تقرب الهی

گروه یادداشت و تحلیل پایشگر– عید قربان به معنای بازگشت انسان به مقام تقرب الهی است که این مقام در سایه مبارزه با هواهای نفسانی و در پرتو تهذیب، خودسازی و بهره‌گیری از فرصت‌های ناب به دست می‌آید.

موسمی که انسان در برابر درگاه الهی سر تعظیم فرو می‌آورد و ایمان و عمل خود را به هم گره می‌زند تا به حقیقت تقوا و تسلیم برسد.

روز دهم ذی الحجه در تقویم عینی و ذهنی مسلمانان عید خوانده می شود و به نوعی یادآور سرفرازی حضرت ابراهیم (ع) در آزمایش الهی است؛ سربلندی در فراخوانده شدن به ذبح عزیزترین فرد زندگی مادی یعنی فرزند که نشانه ای از پیروزی فرمان الهی و اطاعت معبود بر دیگر امور است. در روایتی آمده است که حضرت ابراهیم(ع) به یگانه فرزندش فرمود: «إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک» پسر نازنینم! در خواب به من امر شده تو را در راه خدا قربانی کنم «فَانظُرْ مَاذَا تَرَی» نظر تو چیست؟ حضرت اسماعیل پاسخ داد: یا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّابِرِینَ» ای پدر! هرآنچه بدان مأموری انجام بده، ان شاءالله مرا از بندگان صبور و شکیبا خواهی یافت.

قربانی کردن در ادیان مختلف

دین پژوهان معاصری که به کاوش در ادیان ابتدایی مشغول هستند، چندین ویژگی مشترک را میان ادیان ابتدایی برمی‌شمارند که یکی از این ویژگی ها قربانی کردن است. شاید بتوان گفت، انجام و اهدای قربان یکی از اساسی‌ترین پایه‌های پیدایش دیگر ارکان مذهبی باشد. انسان های اولیه دین را برای احساس نزدیکی به وجودی که او را مقدس می انگاشتند و برایش برتری قائل بودند، دست به تضرع و نیایش می زدند و اظهار عجز می کردند و گاه نیز برای کامل کردن نیازهای خود به درگاه آن وجود بی نیاز به قربانی کردن روی می آوردند.

در اسلام، قربانی کردن از سنت های الهی در حج است که موجب تقرب به خداوند می شود. در زمان جاهلیت، قربانی کردن مرسوم بود اما قربانی آنها نیز مانند لبیک و نمازشان آمیخته به شرک و کفر بود. شیوه آنها هنگام قربانی کردن آن بود که کعبه را به خون قربانی می آلودند و قسمتی از گوشت آن را بر خانه کعبه می آویختند تا خداوند آن را بپذیرد تا اینکه دین اسلام حرمت خاصی به قربانی بخشید و پس از تبیین ضرورت احترام به آموزه های الهی در طرد سنت زشت جاهلی و برای بیان تقربی که حاصل قربانی است، می فرماید: نه گوشت ها و نه خون های آنها هرگز به خدا نمی رسد؛ آنچه به او می رسد، پرهیزکاری شماست.

بر اساس این آیه، آنچه از اعمال بندگان به خداوند می رسد، باطن و روح عمل است. قربانی نیز مانند اعمال و مناسک دیگر نفسی به نام تقوا دارد و قداست و تعالی قربانی از همین تقواست، نه از گوشت و خون آن.

امام سجاد(ع) نیز حقیقت قربانی را این گونه بیان می کند: حج گزار و قربانی کننده با تمسک به حقیقت پرهیزکاری، گلوی دیو طمع را می برد و او را می کشد.

قربانی کردن در حج

پنجمین عمل حج تمتع و دومین عمل منا برای فردی که در حج تمتع بوده، قربانی کردن است. قربانی کردن برپایه نص صریح آیاتی از سوره حج، نشانه تقوا و فداکاری در راه بینوایان و فقراست. چنانکه در روز عید قربان، حاجیان حج تمتع با انجام دادن مراسم قربانی از احرام خارج می شوند.

اما حجاج رو به سنّت قربانی می آورند و آن را به پیشگاه پروردگار هدیه می کنند و به دستور الهی جامه عمل می پوشانند که فرمود: آن کسی که به قربانگاه می رود و گوسفندی را ذبح می کند، در حقیقت با حرکتی نمادین عزم از میان بردن هوس ها و وابستگی هایش را می کند و آماده ایثار و فداکاری می شود. این عمل را از آن جهت که عبادت و وسیله تقرّب به خداست، قربان گویند. چنان که امام سجاد(ع) نیز ضمن پرسشی از شبلی پرسید: آیا به هنگام سربریدن قربانی، نیت کردی که با تمسک به حقیقت تقوی و ورع حلقوم طمع را قطع کنی

بنابراین بخشش و قربانی و تقسیم آن در میان مردم به ویژه تنگ‌دستان به معنای دستگیری و تعاون است. از این رو وقتی حاجی در روز عید به شکرانه انجام مناسک حج، موظف می شود تا حیوانی سالم و کامل را بکشد و گوشت آن را به نیازمندان بدهد، این عمل خود عامل نزدیک شدن به خدا می شود و انسان را مشمول عنایت الهی می کند و هم بر حسب مصرف، عامل ایجاد محبّت میان انسان و افراد جامعه می شود. این گونه است که میان مسلمانان ارتباطی صمیمی به وجود می آید که خود یکی از عوامل و زمینه های انسجام است. بدین صورت تعاون و همبستگی اجتماعی در اعمال خیر و نیکوکاری در میان مردمان افزایش می یابد. از طرف دیگر، اگر تقسیم قربانی صحیح انجام گیرد، میلیون ها گرسنه سیر می شوند و بدین وسیله میان غنی و فقیر، پیوندی برقرار می شود که این همان انسجام و همدلی مورد توجه شارع است.

نماز عید قربان

نماز عید قربان را از اول آفتاب روز عید تا ظهر می خوانند و مستحب است که نماز بعد از بلند شدن آفتاب خوانده شود. نماز عید قربان ۲ رکعت است که در رکعت اول بعد از خواندن حمد و سوره باید پنج تکبیر گفته شود و بعد از هر تکبیر یک قنوت می خوانند و پس از قنوت پنجم، تکبیری گفته می شود و به رکوع می روند و ۲ سجده بجا می آورند و در رکعت دوم چهار مرتبه تکبیر می گویند. بعد از هر تکبیر نیز قنوت خوانده می شود و تکبیر پنجم را گفته و به رکوع می روند و بعد از رکوع، ۲ سجده به جای می آورند و پس از ذکر تشهد، سلام نماز را می دهند.

در قنوت نماز عید قربان هر دعا و ذکری خوانده شود، کافی است اما بهتر است ‏این دعا را به قصد امید ثواب خواند.

عید قربان در میان ایرانیان

ایرانیان بنا بر رسوم ویژه‌ای که دارند از مدت ها پیش از روز عید قربان خود را آماده جشن می کنند و مقدمات این مراسم با خرید حیوان قربانی آغاز می شود. انتخاب حیوان برای قربانی در هر منطقه متناسب با عادت ها و عقاید ویژه همان منطقه است و حیوان قربانی با شرایط خاصی برای زمان ذبح، نگهداری، آماده و آراسته می شود. خانه تکانی، رفت و روب، شستشو، حمام و نظافت نیز از جمله آدابی است که ایرانیان پیش از عید قربان آنها را به جا می‌آورند.

ایرانیان قربانی خود را در مناطق مختلفی فدیه می کنند، برخی در اماکن مقدس از جمله امامزاده ها، عده ای در خانه های مسکونی و شماری دیگر در میدان‌های اصلی محل زندگی به انجام این عمل معنوی می‌پردازند. هنگام ذبح اشعار و ادعیه خاصی خوانده می شود و قصاب نیز اغلب شرایط ویژه ای دارد. همچنین پس از قربانی بنا بر رسم رایج، گوشت قربانی برای تبرک میان مردم همان ناحیه و به ویژه مستمندان توزیع می کنند. از جمله آداب دیگری که در جشن قربانی در میان ایرانیان رواج دارد، بازی های محلی و ارسال هدایا برای نوعروسان است.

بنابراین قربانی کردن با نیت الهی در میان ایرانیان از ارزش و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و علاوه بر بجای آوردن این سنت حسنه در عید قربان در هنگام برآورده شدن نذرهای خود یا به دست آوردن موفقیت های مادی در زندگی نیز با قربانی کردن حیوانی حلال گوشت و تقسیم آن در میان همسایه ها و افراد فقیر، به عرض ارادت به ذات احدیت و شکرگذاری به درگاه الهی می پردازند./ایرنا